Tekst: Joop van Vlerken

“Transparant bouwen is een trend, maar het zorgt er wel voor dat koeling bijna altijd noodzakelijk is” zegt Rik Molenaar, adviseur bij Techniplan .“Kleinere woningen zijn vaker gevoelig voor oververhitting, omdat er meer warmteontwikkeling is op een klein oppervlak. Als je dat combineert met veel glas, gaat er nog wel eens wat mis.”

In Amsterdam leidde deze problematiek in 2019 tot een rechtszaak. Huurders van appartementen op IJburg spanden een zaak aan tegen woningcorporatie Ymere. Op zonnige zomerdagen is het voor de huurders niet uit te houden in hun appartementen. Het gaat om nieuwbouwappartementen die goed geïsoleerd zijn, met grote ramen maar zonder zonwering.

TOjuli en energieprestatie

Juist dit soort zaken moeten voorkomen worden door nieuwe regelgeving, legt adviseur Peter Heijboer van DWA uit. Zo is er de nieuwe temperatuureis TOjuli, een onderdeel van de BENG-methodiek. Voor het berekenen van de energieprestatie van gebouwen is er een nieuwe rekenmethode, vastgelegd in een nationale richtlijn, de NTA 8800. De software waarmee ontwerpers en adviseurs kunnen gaan rekenen volgens de NTA 8800, is net klaar. Sinds 1 juli is hiervoor officieel goedgekeurde software van drie leveranciers beschikbaar: Uniec3, BouwConnect en Vabi. Ook het indicatiegetal voor de TOjuli is sinds 13 juli definitief vastgesteld en door de overheid gepubliceerd in de Staatscourant. Vanaf 1 januari 2021 is berekening van de drie BENG-eisen en het indicatiegetal TOjuli een verplicht onderdeel bij de aanvraag van een Omgevingsvergunning.

Oververhitting en ontwerpeisen

“Nu we die rekensoftware hebben, kunnen we nauwkeuriger bekijken welke maatregelen invloed hebben op temperatuuroverschrijding”, zegt Heijboer. Uit de informatie die nu beschikbaar is, blijkt dat zowel de hoeveelheid opgewerkte duurzame energie als TOjuli aandachtspunten zijn in de nieuwe regelgeving. Dat betekent dat er ook ontwerptechnisch iets aan de woningen moet worden gedaan om oververhitting te voorkomen. Door het plaatsen van zonwerend isolatieglas kun je de toetreding van de zon in een woning bijvoorbeeld beperken. Maar dat betekent dat je ook in de winter geen gebruik kunt maken van deze passieve zonne-energie.”

Maatregelen tegen oververhitting

Volgens Molenaar is het niet moeilijk om oververhitting te voorkomen, maar zijn er wel maatregelen nodig. “Het is simpel. Enerzijds komt er warmte de woning binnen van buitenaf. Je moet dus de hoeveelheid warmte beperken die de woning binnenkomt. Daarvoor kun je bijvoorbeeld zonwering gebruiken. Anderzijds heb je de warmteproductie in de woning door het gebruik van apparatuur of de aanwezigheid van personen.”

Zomernachtventilatie

“Warmte kun je uit de woning halen met zomernachtventilatie. Je maakt dan gebruik van koele nachten om de woning te ventileren met koele lucht. Daarbij is het wel een vereiste dat je ramen kunt openen op plekken die niet inbraakgevoelig zijn. Overdag moet je de woning juist dicht houden.”

Koellast berekenen

Het is mogelijk om de koellast van een gebouw of woning voor de bouw te berekenen. In de utiliteitsbouw is dit al lang gebruikelijk, vertelt Heijboer. “Kantoren luisteren wat dat betreft heel nauw, omdat oververhitting gevolgen heeft voor de productiviteit van mensen. Maar dat betekent niet dat er geen risico voor oververhitting in woningen is. Met name houtskeletbouw en hoogbouw zijn gevoelig voor oververhitting en ook bij luxe appartementen met grote raampartijen kan het kritisch zijn.”

Koelen met warmtepompen

Als het onvoldoende lukt om de warmte buiten te houden met zonwering en ventilatie, wordt vaak koeling toegepast, legt Molenaar uit. “Vloerkoeling is in veel projecten al gangbaar, omdat er toch al slangen in de vloer liggen voor de verwarming. Daarnaast wordt er in veel projecten gekozen voor warmtepompen. Koeling wordt dan een relatief simpele optie, omdat het afgiftesysteem en de bron er geschikt voor zijn. De trend van meer koeling heeft zeker te maken met het toegenomen aantal warmtepompen, naast natuurlijk comfort en klimaatverandering.”

Koeling standaard in projecten

In de projecten van Techniplan is koeling dan ook bijna standaard, vertelt Molenaar. “Het is een uitzondering als koeling niet in een project is opgenomen. Het komt alleen nog wel eens voor bij seriematige nieuwbouw of kleinere appartementen.” Dat constateert ook Heijboer. “Je ziet dat woningen in het midden- en hogere segment standaard met koeling worden verkocht, omdat de bewoners er extra voor willen betalen.”

Kosten koeling doorberekend

Nieuwe vormen van koeling zijn ook als dusdanig opgenomen in de Warmtewet, zodat de leveranciers de kosten hiervoor kunnen doorberekenen aan de bewoners. Heijboer: “Deze kosten zitten niet zozeer in het verbruik maar meer in aanleg, beheer en onderhoud van de installatie. Dit moeten de bewoners dan in de vorm van vaste lasten betalen en dat kan oplopen tot 300 euro per jaar.”

Koeling in sociale woningbouw

Voor sociale woningen ligt dat gecompliceerder, vertelt Molenaar. “Woningcorporaties kunnen het niet maken deze kosten door te berekenen aan huurders. Dus dan kiezen ze ervoor om in die projecten geen koeling te maken of het bedrag voor koeling af te kopen voor de huurders.” Ook Heijboer ziet deze tweedeling ontstaan. “Het ene concept wordt puur op de norm gebouwd en in het andere project wordt wel een extra stap gezet om meer comfort voor de bewoner te realiseren.”

Koeling en regeltechniek

Volgens Molenaar kun je met bijna alle warmtepompen ook koelen. “De warmtepomp moet kunnen omschakelen van verwarming naar koeling en de regeltechniek moet geschikt zijn. Dat zit bijvoorbeeld in een thermostaat die de ontstane koelbehoefte meet en doorgeeft aan de installatie.”

Koelen en energieverbruik

Maar er zit wel verschil in de manier van koelen met de verschillende systemen: koeling met bodemwarmtepompen kost nauwelijks extra energie terwijl voor koeling met een luchtwarmtepomp extra betaald moet worden. Heijboer: “Dat impliceert dat het inschakelen van de luchtwarmtepomp voor koeling een bewuste actie moet zijn, terwijl dat bij bodemwarmtepompen automatisch gaat. Het moet niet zo zijn dat een luchtwarmtepomp meestal automatisch gaat draaien als de temperatuur in de woonkamer net boven de 20 graden komt.”

Koeling met luchtwarmtepomp

Naast het hogere elektriciteitsverbruik heeft koeling met een luchtwarmtepomp nog een ander nadeel, legt Heijboer uit. “In de zomer is deze koeling nodig en dan zijn we vaak buiten in de tuin. Als je dan de hele dag het gezoem van een buitenunit hoort, kan dat hinderlijk zijn. Als je echt naar duurzaamheid kijkt, zou je de luchtwarmtepomp natuurlijk liever niet inzetten voor koeling. Je hebt dan extra pv-panelen nodig om dat verbruik te compenseren.”

Koelen met bodemwarmtepomp

Molenaar benadrukt de voordelen van koelen met de bodemwarmtepomp. “Je kunt de warmte die uit de woning gehaald wordt, gebruiken voor regeneratie van de bodembron. En je plukt natuurlijk de vruchten van het comfort dat koeling biedt.”

Vloerkoeling en ventilatie

Een aandachtspunt van koeling met een luchtwarmtepomp is volgens Heijboer dat je inlevert op de BENG-eisen. “Als je extra elektriciteit verbruikt omdat je een woning moet koelen, moeten er extra zonnepanelen geplaatst worden om aan de BENG-eisen te voldoen. Dat neemt niet weg dat vloerkoeling, zelfs met een luchtwarmtepomp, effectiever is dan extra ventilatie of zonwering.”

Nieuwe afwegingen door BENG

Het volgens de BENG-methodiek ontwerpen van woningen stelt adviseurs voor nieuwe afwegingen, legt Heijboer uit. “Als je een bodemwarmtepomp hebt, is vloerkoeling een logische combinatie. Maar als er geen bodemwarmtepomp kan worden toegepast, zul je een goede afweging moeten maken in hoeverre een acceptabel comfort te behalen is door bijvoorbeeld minder glasoppervlakken toe te passen, meer zonwering of zonwerend glas en allerlei vormen van zomernachtventilatie.”